Zbigniew Kuźmiuk: Diagnoza i wyzwania dla województwa mazowieckiego

1. Samorząd Województwa Mazowieckiego realizuje zamierzenia rozwojowe w oparciu o dwa podstawowe dokumenty o charakterze strategicznym: Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego (SRWM) do roku 2020 przyjęta przez Sejmik WM w 2006 roku i Regionalny Program Operacyjny (RPO) na lata 2007-2013 przyjęty przez Sejmik WM w roku 2007. W obydwu dokumentach rozwojowe cele strategiczne zostały sformułowane następująco:

• w SRWM cel nadrzędny rozwoju Mazowsza to: „wzrost konkurencyjności gospodarki i równoważenie rozwoju społeczno-gospodarczego w regionie jako podstawę poprawy jakości życia mieszkańców”,
• w RPO z kolei celem głównym jest „poprawa konkurencyjności regionu i zwiększanie spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej województwa”.

W obydwu dokumentach te cele o charakterze strategicznym zostały rozpisane na wiele różnych celów szczegółowych, a zadaniem organów samorządu województwa (Zarządu, Sejmiku) jest ich realizacja w oparciu o środki zawarte w corocznych budżetach, a od roku 2004 także środki zewnętrzne pochodzące głównie z budżetu Unii Europejskiej.

2. Od 1 stycznia 2004 roku obowiązuje nowa ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, która w znaczący sposób powiększyła dochody samorządów w tym w szczególności samorządów województw. W przypadku województwa mazowieckiego te wzrost dochodów był blisko 10-krotny a ze znaczących kompetencji po zmianie ustawy o finansach, samorządom województw przypadły dodatkowo tylko kolejowe przewozy regionalne). W roku 2000 dochody budżetu województwa wynosiły około 300 mln zł a w roku 2010 około 3 mld zł.

Od 2004 roku województwo mazowieckie korzysta ze środków pochodzących z budżetu UE i w związku z wielkością regionu jest to największa alokacja środków europejskich w skali całego kraju. Z nowej perspektywy finansowej UE na lata 2007-2013 na Mazowsze przypada aż 3 mld euro (czyli kwota około 12 mld zł).

Środki budżetowe i środki europejskie są więc w ostatnich 4 latach na tyle znaczące, że powinny pozwalać na bezkolizyjną realizację planów rozwojowych w tym głównych celów o charakterze strategicznym.

3. Samorząd Województwa Mazowieckiego w ostatnich latach zdecydował się także na odważne sięganie po finansowe środki zewnętrzne o charakterze zwrotnym (pożyczki i kredyty). Spowodowało to jednak gwałtowny przyrost zadłużenia do 1,6 mld zł na koniec 2010 roku co będzie oznaczało zbliżenie się do ustawowego limitu (art.170 ustawy o finansach publicznych), który wynosi 60% wykonanych dochodów w danym roku budżetowym.

Tak ogromne zadłużenie generuje gwałtowny przyrost kosztów jego obsługi rat i odsetek. Same odsetki w roku 2010 wyniosą ponad 100 mln zł a razem z ratami kredytów i pożyczek przypadającymi do spłaty w 2010 roku wydatki na obsługę długu zbliżą się do 15% planowanych dochodów budżetowych samorządu na ten rok czyli kolejnego limitu określanego przez ustawę o finansach publicznych (art. 169 tej ustawy).

Wszystko to oznacza, ze samorząd województwa zaangażował w przedsięwzięcia rozwojowe olbrzymie pieniądze pochodzące z budżetu, środki europejskie jak i środki kredytowe, a ostatnie 4 lata powinny już pozwolić przynajmniej na wstępną ocenę realizacji celów strategicznych województwa przy użyciu tak ogromnych pieniędzy.

4. Niestety podstawowe dane makroekonomiczne pokazują, że w dalszym ciągu nie tylko utrzymuje się silne zróżnicowanie rozwojowe pomiędzy poszczególnymi częściami (subregionami) województwa mazowieckiego ale angażowanie środków rozwojowych jeszcze to zróżnicowanie pogłębia.

Według danych na koniec 2007 roku PKB na jednego mieszkańca w województwie mazowieckim osiągnęło już 88% średniej unijnej ,ale PKB Warszawy aż 167 %, subregionu płocko- ciechanowskiego 57 %, subregionu około warszawskiego 53 %, siedlecko - ostrołęckiego 41 % i subregionu radomskiego tylko 39% średniej unijnej.

W sytuacji kiedy całe województwo mazowieckie nie kwalifikuje się już do wsparcia z funduszy regionalnych UE w następnej perspektywie finansowej na lata 2014 -2020 (wsparcie mogą uzyskać tylko regiony z PKB na mieszkańca poniżej 75% średniej unijnej) to poszczególne podregiony naszego województwa mogły by z tego wsparcia korzystać jeszcze długo.

To pogłębianie dysproporcji rozwojowych potwierdza także podział środków europejskich na tak zwane projekty kluczowe. W ramach tych projektów Warszawa uzyskała kwotę 1 tys zł na mieszkańca, subregion podwarszawski 2 tys. zł, płocko-ciechanowski 1,5 tys. zł, siedlecko-ostrołęcki 0,6 tys. zł, a subregion radomski zaledwie 0,5 tys. zł.

Najprawdopodobniej podobne dysproporcje występują także w rozdysponowaniu środków unijnych na pozostałe projekty nie będące kluczowymi ale w związku z bardzo niską ich alokacją (umowy podpisane na 32% ogółu środków, umowy rozliczone dotyczą zaledwie 6% ogółu środków) w skali całego województwa trudno o ostateczne dane liczbowe w tej sprawie.

5. W tej sytuacji podstawowe problemy zidentyfikowane i w SRWM i RPO takie jak

• najwyższe ze wszystkich województw wewnątrz regionalne zróżnicowanie PKB na mieszkańca (od 167% średniej unijnej do 39% średniej unijnej),
• ograniczony tylko do 30-50 km zasięg dyfuzji procesów rozwojowych z aglomeracji warszawskiej,
• ograniczony dopływ kapitału zagranicznego na obszary poza aglomeracją warszawską, w żadnym stopniu nie są rozwiązywane przez samorząd województwa mazowieckiego.

Oznacza to również nie realizowanie przez Zarząd Województwa celów zapisanych w podstawowych dokumentach rozwojowych tj. SRWM i RPO, ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami.
Konkluzja: Przy nieuchronnej jak się wydaje zapaści finansowej województwa w następnych latach, ustaniu po 2013 roku dopływu środków z funduszy regionalnych w związku z przekroczeniem przez Mazowsze 75% średniej unijnej jeśli chodzi o PKB na jednego mieszkańca i tak silnej nierównowadze w alokacji środków unijnych na poszczególne subregiony województwa zagrożona zostanie jego spoistość, czego wyrazem mogą być tendencje odśrodkowe.

II. Wyzwania dla Województwa Mazowieckiego

1. Najpoważniejsze wyzwanie przed jakim stanie samorząd Województwa Mazowieckiego jest korzystanie ze środków europejskich (Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego) także po roku 2013 czyli w nowej perspektywie finansowej UE na lata 2014-2020.

W związku z osiągnięciem przez województwo mazowieckie już na koniec 2007 roku wskaźnika PKB na mieszkańca aż 88% średniej unijnej, przy utrzymaniu dotychczasowych zasad korzystania z europejskich funduszy ( nie przekraczanie przez ten wskaźnik poziomu 75% średniej unijnej), ustanie możliwość korzystania z takiego finansowania.

Gdyby przyjąć, że finansowanie to miałoby być podobne jak w upływającym siedmioleciu, oznaczałoby to stratę około 3 mld euro a więc po obecnym kursie 12 mld zł (4 budżetów województwa z roku 2010). W sytuacji kiedy wszystkie subregiony składające się na Mazowsze mają PKB na mieszkańca znacznie poniżej 75% średniej unijnej (od 57% subregion płocko -ciechanowski do 39% subregion radomski) brak takiego wsparcia jest absolutnie nie do przyjęcia.

Potrzebne są pilne działania rządu w szczególności Ministerstwa Rozwoju Regionalnego a także organów samorządu Mazowsza, aby korzystanie ze środków europejskich było możliwe także po roku 2013. Może to być:

• statystyczne wydzielenie Warszawy (choć nie będzie to łatwe bo zgodę będą musiały wyrazić wszystkie państwa członkowskie),
• skierowanie środków z obydwu funduszy na poziom subregionalny (NTUS 3), a nie regionalny (NUTS 2)

albo też wprowadzenie województwa mazowieckiego do regionów tzw. efektu statystycznego. Takie regiony były wyróżnione w perspektywie 2007–2013 i w budżecie UE wydzielono na ich finansowanie oddzielne środki. Mazowsze bowiem ma wyższy PKB na mieszkańca od 75% średniej unijnej także dlatego, że od 1 stycznia 2007 członkami UE zostały Rumunia i Bułgaria.

2. Drugim poważnym wyzwaniem jest zatrzymanie postępującego zróżnicowania rozwojowego poszczególnych części województwa. Pozostałe do rozdysponowania po roku 2010 środki europejskie powinny być alokowane aby tego zróżnicowania nie pogłębiać, a więc z silnym uwzględnieniem poziomu zamożności samorządów ubiegających się o wsparcie. W związku z tym ,że województwo mazowieckie ma do tej pory najniższy wskaźnik wykorzystania środków unijnych to przestrzeganie tej zasady przez najbliższe trzy lata obecnej perspektywy może dać już wymierne rezultaty.

Konieczne jest natychmiastowe uruchomienie instrumentu wspierania rozwoju finansowanego z budżetu województwa (podobnego do istniejącego przez kilka lat samorządowego instrumentu wsparcia rozwoju Mazowsza)ale adresowanego tylko do obszarów o niskim poziomie zamożności. Najpełniej oddającym ten poziom zamożności jest wskaźnik syntetyczny (uwzględniający PKB per capita + stopa bezrobocia+ nakłady inwestycyjne), który już obecnie jest liczony w układzie subregionalnym. Trudno sobie bowiem wyobrazić, żeby najbogatsze województwo w Polsce nie prowadziło przemyślanej polityki intra regionalnej, która zapobiegała by pogłębianiu zróżnicowania wewnątrz regionalnego.

3. Trzecie wyzwanie to sanacja finansów województwa. Zbliżenie się na koniec roku 2010 do ustawowych limitu wysokości zadłużenia (60% wykonanych dochodów budżetu województwa) i limitu rat i odsetek (15% planowanych dochodów budżetu województwa) oznacza, że przy utrzymującym się wzroście PKB w kraju na poziomie 3% PKB, potrzebne będą redukcje wydatków o charakterze stałym w tym także wydatków o charakterze administracyjnym Województwo mazowieckie ma bowiem najwyższe wydatki administracyjne na mieszkańca pośród wszystkich 16 samorządów województw (blisko 2 krotnie wyższe niż porównywalne co do liczby mieszkańców województwo śląskie).

Być może konieczne będą zmiany w ustawie o finansach jednostek samorządu terytorialnego aby zracjonalizować system wpłat wyrównawczych przez najbogatsze samorządy (tzw. janosikowego), a także wyłączenia z limitów zadłużania środków przeznaczanych na współfinansowanie projektów europejskich.

Zbigniew Kuźmiuk